De fotograaf als ontwerper
Het hart van een goede foto ligt vaak in het ontwerp – die kan het verschil maken tussen een gewone foto en een bijzonder beeld.
Een doordacht ontwerp – ook wel compositie genoemd – kan verschillende doelen dienen:
• De kijker visueel boeien
• De boodschap van het beeld versterken
• De kijker door de foto leiden
Deze verkenning gaat niet zozeer over wat compositie is, maar over hoe je die perfecte compositie kunt vinden.
Met dank aan Marcel Wiegerinck voor zijn waardevolle input.
Intuïtie
Iedereen maakt foto’s. Maar een écht goede foto – eentje die spreekt, boeit of als kunst ervaren wordt – vraagt om meer dan het maken van een snelle opname. Natuurlijk kan een toevallige ‘kiek’ soms verrassend goed uitpakken. Intuïtief fotograferen is eigenlijk een vorm van instinctief gokken: soms raak, soms mis.
Bijgaande foto is gemaakt vanaf de heup.
Toch merk je dat eerdere beelden die je hebt gezien, vaak onbewust terugkomen tijdens het fotograferen. Door veel te oefenen leer je uiteindelijk op basis van ervaring intuïtief een goede compositie te kiezen.
In dit blog behandelen we verschillende invalshoeken om tot een goed ontwerp te komen.
Praktische richtlijnen
Een aantal eenvoudige richtlijnen kan helpen bij die zoektocht naar een sterke compositie.
- Diagonaal: Breng dynamiek in je beeld door diagonale lijnen.
- Dicht op het onderwerp: Zorg voor aandacht voor detail en vermijd afleiding.
- Een oog in het midden (bij portretten): het voelt alsof het model de kijker aankijkt.
- Eenvoud: Een overzichtelijk beeld is prettiger om naar te kijken.
- Hoofd- en bijzaak: Zorg dat duidelijk is waar het verhaal om draait.
- Kader in kader: Gebruik omlijsting in je beeld voor extra focus.
- Kijkruimte: Laat ruimte om verstikking van je onderwerp te voorkomen.
- Negatieve ruimte: Leegte rondom je onderwerp maakt het hoofdonderwerp sterker zichtbaar.
- Niet in het midden: Plaats de horizon hoog voor een nabij gevoel, laag voor weidsheid.
- Oneven aantallen: Oneven composities voelen minder statisch aan.
- Scherp en onscherp: Creëer focus door het hoofdonderwerp scherp te houden.
- Voorgrond: Voeg diepte toe aan je beeld door een interessante voorgrond te kiezen.
Scenario
Bij een scenario zoeken we bewust naar een opzet van het beeld zodat de kijker erbij betrokken wordt. Zoeken we bij de richtlijnen naar een compositie, bij een scenario zoeken we naar een beeld, het scenario is uitgangspunt.
Te onderscheiden scenario’s:
Het oog leiden
-Waarom: Om de kijker mee te nemen op een visuele reis
-Hoe: Door strategische plaatsing van elementen die de blik geleidelijk door het beeld voeren
-Effect: Creëert een natuurlijke flow die het verhaal ondersteunt
Kleurgebruik
-Emotionele impact: Kleuren roepen specifieke gevoelens op
-Warm: intimiteit, energie, passie
-Koel: rust, afstand, sereniteit
-Kleurharmonie: Versterkt de scenarioboodschap
-Contrasten: Benadrukken belangrijke elementen
Leidende lijnen
– Natuurlijke paden die de aandacht sturen
– Kunnen expliciet (wegen, rivieren) of impliciet (schaduwen, blikrichtingen) zijn
– Verbinden verschillende elementen in het verhaal
Licht en schaduw
– Sfeerbepalend: Creëert sfeer en dramatiek
– Dieptewerking: Definieert ruimtelijkheid
– Symboliek: Kan metaforisch worden ingezet
Luchtperspectief
– Atmosferische diepte creëert gevoel van afstand
– Versterkt de ruimtelijke ervaring
– Voegt mysterie en romantiek toe
Gelaagdheid
– Voorgrond: Introduceert het verhaal
– Middengrond: Ontwikkelt de narratief
– Achtergrond: Plaatst het verhaal in context
Het beslissende moment
– Suggereert wat voorafging
– Nodigt uit tot nadenken over wat volgt
– Creëert spanning en betrokkenheid
Overlappende elementen
– Versterkt dieptewerking
– Creëert visuele hiërarchie
– Verbindt verschillende delen van het verhaal
Patroonherkenning
– Ritme en herhaling leiden tot visuele harmonie
– Breuk in patronen vestigt aandacht
– Ondersteunt de unieke rangschikking van elementen
Reflecties
– Creëert visuele echo’s
– Voegt symbolische laag toe
– Nodigt uit tot een doordachte observatie
Tegenlicht
– Dramatisch effect door silhouetten
– Mysterie door verborgen details
– Sterke emotionele impact
Het verdwijnpunt
– Suggereert voortzetting buiten het beeld
– Creëert nieuwsgierigheid
– Nodigt uit tot verder kijken
Visueel Gewicht
Visueel gewicht in fotografie bepaalt hoe sterk een element de aandacht trekt in je foto.
De belangrijkste factoren zijn:
- Als het onderwerp zelf ‘aantrekkelijk’ is, krijgt het meer visueel gewicht.
- Als er een groot contrast is tussen twee elementen dan wordt het visueel gewicht versterkt.
- Een onderwerp hoger in het beeldvlak heeft meer visueel gewicht en lager ook. Hoe verder uit het centrum, hoe meer aandacht er naar het onderwerp uitgaat.
- Iets wat scherp is weergegeven krijgt meer visueel gewicht
- Een verticale stand geeft het onderwerp meer gewicht dan een horizontale stand. De diagonaal levert het meeste gewicht.
Visuele Richting
Visuele richting in fotografie is hoe je de blik van de kijker door de foto leidt.
Een sterke visuele richting helpt om:
– De aandacht naar het hoofdonderwerp te leiden
– Diepte in de foto te creëren
– Een dynamisch beeld te maken
– Een verhaal te vertellen
Visuele richting is te vinden in:
– Vormkarakteristieken
– Bewegingssuggestie
– S-curve dynamiek
– Diagonale lijnen
– Kijkrichtingen
– Perspectivische lijnen
– Gebaren en houdingen (geen voorbeeld)
Gestalt: psychologie van waarneming
De Gestalttheorie beschrijft hoe ons brein visuele informatie organiseert en structureert. Te onderscheiden in principes en wetten.
Kernprincipes
- Emergentie: Ontdekking door langere observatie
- Invariantie: Herkenning ondanks transformatie
- Multistabiliteit: Wisselende figuur-grond relaties
- Reïficatie: Hersenen vullen ontbrekende informatie aan
Uit de principes zijn een aantal wetten afgeleid.
Continuïteit:
Doorlopende elementen vormen geheel
Temporele en spatiale verbinding
Eenvoud:
Voorkeur voor simpelste interpretatie
Reductie van complexiteit
Ervaring:
Invloed van eerder geziene patronen
Herkenningseffect
Achtergrond:
Uniformiteit creëert eenheid
Contextuele binding
Beweging:
Gemeenschappelijke richting
Groepsvorming door beweging
Ingeslotenheid:
Omlijning definieert eenheid
Scheiding door grenzen
Ingevulde hiaat:
Brein maakt het af
Maakt kijker betrokken
Nabijheid:
Groepering door proximiteit
Afstand bepaalt relatie
Overeenkomst:
Overeenkomst creëert verbinding
Verschil creëert onderscheid
Parallellisme:
Bewegingssuggestie
Richtingdynamiek
Symmetrie:
Balans creëert eenheid
Spiegeling versterkt samenhang
Voor- en achtergrond:
Voor- en achtergrond worden gescheiden
Kader
Ook het kader is van invloed op de compositie.
De fotograaf kan daarbij kiezen uit:
Oriëntatie (vaak onbewust):
– Horizontaal (landschapsstand)
– Verticaal (portretstand)
Beeldformaat
In de nabewerking kan het formaat verder worden aangepast naar:
– Vierkant formaat
– Extreem horizontaal: benadrukt weidsheid
– Extreem verticaal: benadrukt hoogte
Kaderwerking
Het kader speelt een belangrijke rol in de relatie tussen het beeld en zijn omgeving:
-Gesloten kader: de omgeving speelt geen rol
-Open kader: nodigt de kijker uit zich af te vragen wat er buiten beeld gebeurt
Plaatsing binnen het kader
De positie van het onderwerp in het kader beïnvloedt het visuele gewicht:
-Hogere plaatsing vergroot het visuele gewicht
-Lagere plaatsing vermindert het visuele gewicht
-Hoe verder van het centrum, hoe meer aandacht het onderwerp trekt
Beeldopbouw
De opbouw of compositie van een beeld draagt bij tot:
– Vlakverdeling
– Balans
– Eenheid
– Ritme
Belangrijkste compositievormen:
-Symmetrische compositie
– Creëert een statisch beeld
– Kenmerkt zich door spiegeling van elementen langs een verticale as
– Elementen aan weerszijden zijn gelijk of gelijkwaardig
-Centrale compositie
– Ontstaat wanneer een verticale en horizontale as elkaar kruisen
– Het snijpunt vormt een duidelijk aandachtcentrum
– De gehele ordening is gebaseerd op dit centrale punt
-Asymmetrische compositie
– Zorgt voor een dynamisch beeld
– Vertoont een ogenschijnlijk willekeurige verdeling van vlakken, massa’s en lijnen
– Biedt meer vrijheid in de plaatsing van elementen
-Geometrische compositie
– Gebaseerd op meetkundige vormen en verhoudingen
– Vertoont een duidelijk herkenbare mathematische structuur
-Diagonale compositie
– Wordt gedomineerd door een diagonale beeldas
– Een lijn van linksonder naar rechtsboven wekt bij westerse kijkers een gevoel van opwaartse beweging
-Piramidale compositie
– Gevormd door twee schuine lijnen en een derde beeldas
– Ook bekend als driehoekcompositie
– Kan statisch zijn (horizontale basis binnen kader)
– Of dynamisch (basis maakt hoek met onderzijde kader)
-Bewegingscompositie
– Richt zich op de visuele reis van het oog
– Leidt de kijker van element naar element
-Overall-compositie
– Geen hiërarchie tussen elementen
– Alle onderdelen zijn gelijkwaardig
– Resulteert in een gelijkmatig, patroonmatig geheel
Geometrie
Geometrische compositie onderscheiden we in drie hoofdbenaderingen:
1. Geometrie
2. Dynamic Symmetry
3. Harmonic Armature
Hoewel deze benaderingen eigen kenmerken hebben, is er sprake van overlap.
Binnen de geometrische benadering zijn twee belangrijke methoden te onderscheiden:
Diagonaalmethode
Deze methode kenmerkt zich door diagonale lijnen die loodrecht op elkaar staan, wat zorgt voor een sterke visuele structuur.
Golden Ratio (Gulden Snede)
Deze methode vertoont gelijkenis met de regel van derden, maar is gebaseerd op de specifieke verhoudingen van de gulden snede. Hierbij geldt:
– De verhouding tussen de korte (rode) en lange (gele) lijn
– Is gelijk aan de verhouding tussen de lange (gele) lijn en de totale (blauwe) lijn
– Deze verhouding wordt uitgedrukt in het getal Phi (φ) = 1,618
Deze verdeling creëert natuurlijk ogende proporties die al eeuwenlang worden toegepast in kunst en architectuur.
Dynamic Symmetry
Dynamische Symmetrie is een compositiemethode waarbij het beeld wordt opgebouwd door vanuit de hoeken loodlijnen te trekken naar de tegenoverliggende diagonaal. Het grid past zich aan de beeldverhouding aan, waardoor de indeling verandert bij verschillende verhoudingen tussen de korte en lange zijde van het beeld. De standaardgrid is daarom specifiek geschikt voor een 3:2 beeldverhouding.
Belangrijke elementen binnen Dynamische Symmetrie zijn:
Fibonacci-spiraal
Leidt het oog, de kijker blijft binnen het beeld
Golden triangle/Harmonious triangle (horizontale spiegeling van de golden triangle)
Voor dynamiek
Spiral section
Vergelijkbaar met de Fibonacci-spiraal
Standaardgrid (voor fotografen)
Hulpmiddel om de compositie te bepalen
Harmonic Armature
Bij de harmonic armature worden de diagonalen, en de verbindingen tussen de middens van de zijlijnen onderling en tussen de hoeken en de middens van de zijlijnen gebruikt, hetgeen resulteert in 14 lijnen.
In tegenstelling tot het grid van dynamic symmetry blijft de indeling bij de harmonic armature onveranderd, ongeacht de beeldverhouding. De lijnen vertrekken vanuit dezelfde hoekpunten en kruisen op vaste punten langs de zijden.
De harmonic armature is vooral geschikt voor vlakverdeling, en het insluiten van elementen in het beeld. Het begint met het trekken van horizontale en verticale lijnen door de snijpunten.
Varianten binnen de harmonic armature:
- Musical Fifth (9, 12, 16): Hierbij is 12 gelijk aan 9 + ⅓ van 9, en 16 gelijk aan 12 + ⅓ van 12.
- Musical Fourth (4, 6, 9): Hierbij is 6 gelijk aan 4 + ½ van 4, en 9 gelijk aan 6 + ½ van 6.
- De regel van derden
De musical fifth en fourth creëren een ritmisch gevoel in het beeld, vaak onbewust ervaren door de kijker.
Hulpmiddelen
Compositie verbeteren kan met behulp van diverse hulpmiddelen. Hier bespreken we grids en overlays, zowel voor als tijdens het fotograferen en voor de nabewerking.
Grids (voor nabewerking)
Grids zijn visuele hulpmiddelen waarbij lijnen vlakken en posities binnen het beeldvlak aangeven. Ze worden vooral gebruikt in de nabewerking om foto’s te analyseren of bij te snijden. Dit helpt om inzicht te krijgen in verschillende compositievormen.
Een voorbeeld:
Door veel bestaande beelden te analyseren (grids toe te passen), ontwikkel je vanzelf een betere compositievaardigheid.
Na analyse werd dit de keuze: kijkrichting, diagonaal, oneven aantal, kleine zeehond op een focuspunt (snijpunt). De aandacht gaat volledig uit naar het zeehondje.
Overlays
Overlays zijn zichtbaar op het camerascherm tijdens de opname en kunnen helpen bij het kiezen van een goede compositie. Sommige camera’s bieden de mogelijkheid om bijvoorbeeld de regel van derden te tonen.
Voor iPhone-gebruikers is er de Wise Camera-app, waarmee je overlays tijdens het fotograferen kunt gebruiken. Hoewel niet alle grids beschikbaar zijn (zoals de 14-line armature), biedt de app uitleg over welke overlay geschikt is voor specifieke situaties.
Daarnaast is er Wise Photo, waarmee foto’s op een iPhone of iPad geanalyseerd kunnen worden met dezelfde overlays.
De apps zijn gratis, maar de overlays kosten €6.
Een creatieve oplossing is het maken van een eigen overlay: teken een grid op een stukje plastic ter grootte van het schermpje en plak dit op je camera. Bij gebruik van live-view kun je zo direct je compositie bepalen.
Aanbevolen boeken
Voor wie zich verder wil verdiepen in compositie, zijn de volgende boeken inspirerend:
1. Kompositie-vormgeving in de fotografie – Harald Mante
2. Kleur-kompositie in de fotografie – Harald Mante
3. Handboek kadreren – Theo Coolsma
4. The Art of Composition – James W. Cowman
5. Photography Composition and Design – Tavis Leaf Glover
6. Beeldtaal, perspectieven voor makers en gebruikers – Jos van den Broek, Willem Koetsenruijter, Jaap de Jong en Laetitia Smit
Met bovenstaande hulpmiddelen heb je een uitgebreidere gereedschapskist om je compositievaardigheden te verbeteren. Wil je meer leren? Zoek online op platforms zoals YouTube, Wikipedia of fotografieblogs of start met een fotografiecursus.
En … oefening is de sleutel tot succes!
Een mooi en zeer uitgebreide blog over compositieleer. Er wordt heel veel aangehaald en geeft veel inspiratie en gereedschappen om mee aan de slag te gaan. Ik zal hem zeker vaker gaan raadplegen. En leuke tips voor verdieping en grids. Dankjewel Leo.